Rannsóknir á alheimi
Eftir umfangsmiklar kannanir á tunglinu á sjöunda áratugnum, sem meðal annars fólu í sér nákvæma kortlagningu yfirborðsins og fimm lendingar ómannaðra geimfara, sendu Bandaríkjamenn níu mönnuð geimför til tunglsins. Fyrsta mannaða geimfarið sem fór á braut um tunglið var Apollo 8., sem flaug í desember 1968, og vakti það afrek verðskuldaða athygli. Frægasta tunglfarið var Apollo 11. sem lenti á tunglinu 20. júlí 1969, og fylgdist heimsbyggðin spennt með er geimfararnir Neil Armstrong og Edwin E. Aldrin stigu sín fyrstu spor á tunglinu. Á næstu þremur árum lentu fimm mönnuð geimför til viðbótar á mismunandi stöðum á tunglinu. Myndin hér á undan er af Aldrin á tunglinu, frá vefsetri Bandaríska flug- og geimferðasafnsins (NASM)
Ástæður tunglferðanna voru margvíslegar. Fyrst og fremst lágu þó pólitískar ástæður að baki því hve miklir peningar fengust í verkefnið, en það var svo viðamikið að árið 1965 fóru rúm 5% af heildarútgjöldum alríkisstjórnarinnar til NASA. Sovétmenn höfðu ítrekað skotið Bandaríkjamönnum ref fyrir rass í geimkapphlaupi sjötta og sjöunda áratugarins. Þeir höfðu meðal annars sent fyrsta gervitunglið á braut um jörðu árið 1957 (Spútnik) og í aprílmánuði árið 1961 varð Júrí Gagarín fyrsti maðurinn til að komast út í geiminn. Víst er talið að það hafi verið einkum verið til að vega á móti þessum sigrum Sovétmanna að John F. Kennedy Bandaríkjaforseti lýsti yfir, mánuði eftir geimför Gagarins, að stefnt skyldi að því að senda Bandaríkjamann til tunglsins fyrir lok áratugarins
Ástæður tunglferðanna voru margvíslegar. Fyrst og fremst lágu þó pólitískar ástæður að baki því hve miklir peningar fengust í verkefnið, en það var svo viðamikið að árið 1965 fóru rúm 5% af heildarútgjöldum alríkisstjórnarinnar til NASA. Sovétmenn höfðu ítrekað skotið Bandaríkjamönnum ref fyrir rass í geimkapphlaupi sjötta og sjöunda áratugarins. Þeir höfðu meðal annars sent fyrsta gervitunglið á braut um jörðu árið 1957 (Spútnik) og í aprílmánuði árið 1961 varð Júrí Gagarín fyrsti maðurinn til að komast út í geiminn. Víst er talið að það hafi verið einkum verið til að vega á móti þessum sigrum Sovétmanna að John F. Kennedy Bandaríkjaforseti lýsti yfir, mánuði eftir geimför Gagarins, að stefnt skyldi að því að senda Bandaríkjamann til tunglsins fyrir lok áratugarins
Mælingar í vísindum
Á næturnar aðlagast augun myrkrinu. Sjáöldrin breikka og hleypa meira ljósi inn í augun. Það þýðir að þú getur séð daufari fyrirbæri og daufari stjörnur. Ímyndaðu þér að sjáöldrin væru einn metri í þvermál. Þú litir eflaust skringilega út en þú hefðir líka yfirnáttúrulega sjón og sæir 25.000 sinnum daufari stjörnur en þær sem þú sérð núna með berum augum.
Sjónaukinn virkar á sama hátt. Sjónauki er eins og trekt. Safnlinsan eða –spegillinn safnar ljósi frá fjarlægum stjörnum og beinir því að auga þínu. Því stærri sem spegillinn er, þeim mun daufari fyrirbæri er unnt að sjá. Stórir sjónaukar hafa líka meiri greinigæði. Með stórri linsu eða spegli getur þú séð hárfín smáatriði á yfirborði reikistjörnu eða þyrilarma fjarlægrar vetrarbrautar.
Stærðin skiptir því stjörnufræðinga öllu máli og hafa þeir alltaf leitast eftir að smíða stærri sjónauka. En hversu stóra sjónauka er hægt að smíða? Ekkert alltof stóran ef það er linsusjónauki. Ljósið þarf að ferðast í gegnum safnlinsuna en aðeins er hægt að styðja við brún linsunnar. Ef linsan er of stór verður hún líka of þung og fer að aflagast undan eigin þunga. Þá bjagast myndin.
Stærsti linsusjónauki sögunnar var smíðaður árið 1897 við Yerkes-stjörnustöðinaskammt frá Chicago. Safnlinsan var rúmur metri að þvermáli en sjónaukapípan var hvorki meira né minna en 18 metra löng. Þegar smíði Yerkessjónaukans lauk höfðu hönnuðir linsusjónauka komist á endastöð. Tæknin leyfir einfaldlega ekki stærri linsusjónauka.
Viltu enn stærri sjónauka? Þá eru speglar málið.
Í spegilsjónauka endurvarpar spegill ljósinu í stað þess að það ferðist í gegnum linsu. Spegillinn þarf aðeins að vera íhvolfur og endurvarpa ljósinu á meðan linsan þarf að vera laus við loftbólur og öll óhreinindi í glerinu. Spegillinn getur líka verið miklu þynnri en linsan og hægt er að styðja þá aftan frá. Þannig er hægt að smíða miklu stærri spegla en linsur
Sjónaukinn virkar á sama hátt. Sjónauki er eins og trekt. Safnlinsan eða –spegillinn safnar ljósi frá fjarlægum stjörnum og beinir því að auga þínu. Því stærri sem spegillinn er, þeim mun daufari fyrirbæri er unnt að sjá. Stórir sjónaukar hafa líka meiri greinigæði. Með stórri linsu eða spegli getur þú séð hárfín smáatriði á yfirborði reikistjörnu eða þyrilarma fjarlægrar vetrarbrautar.
Stærðin skiptir því stjörnufræðinga öllu máli og hafa þeir alltaf leitast eftir að smíða stærri sjónauka. En hversu stóra sjónauka er hægt að smíða? Ekkert alltof stóran ef það er linsusjónauki. Ljósið þarf að ferðast í gegnum safnlinsuna en aðeins er hægt að styðja við brún linsunnar. Ef linsan er of stór verður hún líka of þung og fer að aflagast undan eigin þunga. Þá bjagast myndin.
Stærsti linsusjónauki sögunnar var smíðaður árið 1897 við Yerkes-stjörnustöðinaskammt frá Chicago. Safnlinsan var rúmur metri að þvermáli en sjónaukapípan var hvorki meira né minna en 18 metra löng. Þegar smíði Yerkessjónaukans lauk höfðu hönnuðir linsusjónauka komist á endastöð. Tæknin leyfir einfaldlega ekki stærri linsusjónauka.
Viltu enn stærri sjónauka? Þá eru speglar málið.
Í spegilsjónauka endurvarpar spegill ljósinu í stað þess að það ferðist í gegnum linsu. Spegillinn þarf aðeins að vera íhvolfur og endurvarpa ljósinu á meðan linsan þarf að vera laus við loftbólur og öll óhreinindi í glerinu. Spegillinn getur líka verið miklu þynnri en linsan og hægt er að styðja þá aftan frá. Þannig er hægt að smíða miklu stærri spegla en linsur
Til hvers vou menn sendi til tunglsins. (2000) 27. febrúar 2017 af http://www.visindavefur.is/svar.php?id=367